Author: mbanach-orlowska@ichf.edu.pl

4 lutego to Światowy Dzień Walki z Rakiem. To okazja, żeby poprawić świadomość społeczeństwa na temat tej ciężkiej i trudnej do zwalczenia choroby dotykającej miliony ludzi na całym świecie.

Rak jest nazwą ogólną dla grupy nowotworów złośliwych wywodzących się z tkanki nabłonkowej, choć potocznie używana jest w odniesieniu do wszystkich nowotworów złośliwych, rozwijających się w różnych częściach ciała.

Jako jednostka naukowa, ICTER (ang. International Centre for Translational Eye Research, pl. Międzynarodowe Centrum Badań Oka) jest szczególnie zainteresowane nowotworami złośliwymi rozwijającymi się w obrębie narządu wzroku. Do najczęstszych należą: czerniak, chłoniak, rak płaskonabłonkowy, oraz dotykający dzieci – siatkówczak oka.

Czerniak zarówno oka jak i bardziej powszechny rozwijający się na skórze pochodzi z dzielących się szybko i w sposób niekontrolowany komórek barwnikowych – melanocytów. Czerniaki oka umiejscawiają się w różnych miejscach gałki ocznej, a także na powiekach. 

Wśród czynników predysponujących do rozwoju nowotworu należą: jasny kolor oczu i skóry, obecność na skórze znamion o nieregularnych kształtach, nadużywanie kąpieli słonecznych w tym solariów, a także wiek (powyżej 50 r. ż.). Badania wielu zespołów naukowych nad genetycznymi uwarunkowaniamijednego z czerniaków oka, tzw. uveal melanoma (UM) wskazały na szereg genów, których mutacje prowadzą do rozwoju nowotworu. Wśród nich znajdują się geny: GNAQ, GNA11, PLCB4,CYSLTR2, BAP1, SF3B1, EIF1AX oraz ostatnio zidentyfikowany MBD4, których produkty białkowe zaangażowane są w wiele procesów biologicznych. Wcześnie zdiagnozowany nowotwór na początkowych stadiach wzrostu może być skutecznie leczony. Natomiast przerzuty z guza pierwotnego do innych części ciała, jakie odnotowuje się u około połowy chorych prowadzą do śmierci w 20-30% przypadków w ciągu 5 lat, a aż w 45% w ciągu 15 lat od diagnozy. To przerzuty stanowią największe wyzwanie w leczeniu nowotworów nie tylko narządu wzroku.

W leczeniu czerniaka lekarze wspomagają się radioterapią, zabiegami laserowymi oraz operacjami chirurgicznymi mającymi na celu usunięcie nowotworu z zachowaniem oka. Opisane są też przypadki dające nadzieję na sukces w leczeniu UM z wykorzystaniem inhibitorów PD1 – preparatów stosowanych w obiecującej i stosunkowo nowej terapii celującej w punk kontrolujący programowaną śmierć komórki. Poza wspomnianą terapią testowane są inne rozwiązania będące w różnych fazach badań klinicznych. Poza immunoterapią, badane są potencjalne leki w ramach tzw. terapii celowanej (wymierzonej np. w konkretny enzym działający w komórce), terapii epigenetycznej (wymierzonej w białka modyfikujące DNA), czy leczenia specyficznego dla wątroby, będącej głównym narządem, w którym rozwijają się przerzuty czerniaka oka. Poszukiwania skutecznych leków nie ustają, wiele badań zakończyło się porażką, wiele z nich wciąż daje nadzieje, a kolejne są w początkowych fazach i rekrutacje ochotników trwają.

Podobnie rzecz się ma z mniej popularnym chłoniakiem wewnątrzgałkowym oka. Pierwotny chłoniak wewnątrzgałkowy jest „odmianą” chłoniaka centralnego układu nerwowego, podczas gdy wtórny chłoniak okarozwija się poza układem nerwowym i zajmuje oko w wyniku przerzutowania. Etiologia chłoniaka pierwotnego jest wciąż tajemnicza. Uważa się, że rozwój nowotworu wewnątrz oka jest następstwem “zwabienia” odpowiednich komórek krążących w naczyniówce oka do nabłonka barwnikowego siatkówki poprzez obecne w nim chemoatraktanty takie jak BLC (ang. B-lymphocyte chemoattractant), czy SDF-1 (ang. stromal cell-derived factor-1). Większość chłoniaków pierwotnych oka powstaje z limfocytów B, a jedynie nieliczne z limfocytów T. Według innej teorii – proponowanej dla chorych z upośledzonym układem immunologicznym np. z AIDS, czynniki infekcyjne takie wirus EPV (ang. Epstein-Barr virus) powodują niekontrolowaną proliferację limfocytów B pod nieobecność supresorowych limfocytów T.

Przy obrazowaniu chłoniaka, czy siatkówczaka oka (opisanego poniżej), wykorzystuje się wiele metod, w tym opracowaną przez założyciela ICTER metodę OCT (ang. Optical coherence tomography). 

W leczeniu chłoniaka wykorzystuje się zarówno rozwiązania o działaniu miejscowym – nastrzykiwanie oka lekami (Methotrexate, Rituximab) radioterapię, czy witrektomię (operację przeprowadzaną w tylnym odcinku gałki ocznej, na ciele szklistym i siatkówce), jak również rozwiązania systemowe. Obecnie stosuje się chemoterapię z użyciem pojedynczych leków oraz wersję kombinowaną, kiedy pacjent otrzymuje jednocześnie różne leki. Powszechnym staje się łączenie chemioterapii z naświetlaniem. Mimo dopuszczenia do kliniki kilku preparatów, wciąż opracowywane są nowe – bardziej skuteczne i bezpieczne.

Kolejnym przykładem nowotworu oka jest siatkówczak. Pacjenci to małe dzieci w wieku poniżej 5 roku życia, u których nowotwór rozwija się w siatkówce jednego bądź obu oczu. Wcześnie zdiagnozowany i odpowiednio leczony daje szanse na pełne wyleczenie. Szacuje się, że za 40% przypadków odpowiadają czynniki genetyczne – odziedziczone lub nabyte wskutek mutacji somatycznych. Geny, których mutacje prowadzą do rozwoju nowotworu to m. in.: RB1, BCOR, MDM4, KIF14, MYCN, DEK, E2F3, CDH11 czy RBL2, które kodują białka zaangażowane w różne procesy biologiczne. Ponadto zmiany w metylacji niektórych genów (np. SYK) oraz rozregulowany poziom pewnych mikro RNA (klaster miR-17~92 imiR-106b~25) są przyczyną rozwoju siatkówczaka. Sposób leczeniasiatkówczaka zależy od wielkości guza. W przypadku małych rozmiarów stosuje się krioterapię lub laserową fotokoagulację, czy termoterapię. Większe nowotwory leczone są z wykorzystaniem brachy- i radioterapii, chemioterapii ogólnej lub podawanej miejscowo, oraz w skrajnych przypadkach, gdy guz osiąga znaczne rozmiary, chirurgicznie (przez usuniecie całego oka). Nieleczony siatkówczak może się rozrastać i dawać przerzuty do węzłów chłonnych, kości, szpiku oraz centralnego układu nerwowego. Ponadto w przypadku chorych obciążonych genetycznie – z mutacją w genie RB1, istnieje zwiększone ryzyko rozwinięcia innych guzów pierwotnych. W późniejszym wieku u takich osób może rozwinąć się rak kości, płuc, pęcherza moczowego czy czerniak.

Rak płaskonabłonkowym rozwijający się w różnych częściach ludzkiego oka – najczęściej na powierzchni gałki ocznej jest mniej inwazyjny od omówionych powyżej nowotworów i zwykle nie daje przerzutów do innych organów. Nieleczony może rozprzestrzenić się w obrębie oka i doprowadzić do jego utraty.

W walce z nowotworami oka ważne jest szybkie ich wykrycie oraz zastosowanie odpowiednich środków leczenia, które dzięki osiągnieciom nauki wciąż są udoskonalane. Dla naukowców ICTER to jeden z ważniejszych celów.

Autor: Dr Magdalena Banach-Orłowska

Źródła:

https://www.zwrotnikraka.pl/swiatowy-dzien-walki-z-rakiem/

https://www.nhs.uk/conditions/eye-cancer/

https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/eye-cancer/treatment/decisions

https://academic.oup.com/jnci/article/113/1/80/5814932?login=false

https://www.nature.com/articles/s41467-018-04322-5

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5824910/

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK576390/#article-140272.s2

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7774148/

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6034991/

https://www.nhs.uk/conditions/retinoblastoma/

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7774148/

Międzynarodowe Centrum Badań Oka (ang. International Centre for Translational Eye Research, ICTER) powstało, by czynnie uczestniczyć w walce z chorobami oczu, jaką toczy wielu pacjentów, lekarzy oraz naukowców na całym świecie. Dzięki interdyscyplinarnemu charakterowi centrum działamy na wielu frontach.

Konstruujemy nowe narzędzia diagnostyczne, nowoczesne instrumenty chirurgiczne, poszukujemy nowych terapii farmakologicznych oraz genowych, badamy połączenia pomiędzy komórkami drogi wzrokowej w zdrowym i chorym układzie, budujemy narzędzia wspomagające widzenie u osób ze poważnymi zaburzeniami widzenia,a takżeszukamy nieznanych molekularnych mechanizmów rozwoju chorób oka.

Osiągnięcia naszych naukowców mają pomóc w diagnostyce, zapobieganiu i leczeniu wielu schorzeń, czy upośledzeń narządu wzroku prowadzących do pogarszania się, a nawet utraty widzenia.

Lista badanych w ICTER chorób zawiera zarówno stosunkowo rzadkie nowotwory oka (siatkówczak, pierwotny chłoniak wewnątrzgałkowy, czerniak oka), chorobę Stargardta czy wrodzoną ślepotę Lebera; częściej występujące, jak np. retinopatię barwnikową oraz najbardziej powszechne wśród chorób i zwyrodnień oka: jaskrę, zaćmę, zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem, retinopatię cukrzycową, czy starczowzroczność.

Według ostatniego raportu WHO (World report on vision; https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/blindness-and-visual-impairment) chorych na zaćmę na całym świecie w roku publikacji raportu było aż 65.2 mln. Choroba ta najczęściej dotyka ludzi po 60 roku życia i może prowadzić do zupełnej utraty wzroku. Objawia się zmętnieniem soczewki, pogorszeniem ostrości widzenia, problemami z czytaniem czy oglądaniem telewizji. Wedle szacunków z 2019 roku 10.4 mln ludzi na całym świecie cierpiało na zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem, polegające na uszkodzeniu centralnej części siatkówki oka i prowadzące doupośledzeniu widzenia, zniekształcenia linii prostych, pojawianiu się cieni i mroczek w polu widzenia. Kolejna w rankingu jaskra dotyka 6.9 mln osób na całym globie ipoczątkowo nie dając objawów, w dalszych etapach swojego rozwoju pogarsza jakość widzenia obrzeży obrazu by w skrajnych przypadkach prowadzić do utraty wzroku. Przyczyną jaskry jest wzrost ciśnienia wewnątrz gałki ocznej, a główne objawy to zaczerwienienie i ból gałki ocznej, mglistość widzianego po przebudzeniu obrazu oraz zawroty głowy. Raport WHO informuje o 4 mln ludzi cierpiących z powodu zmętnienia rogówki, spowodowanego jej uszkodzeniami, infekcjami, a także niedoborem w dzieciństwie witaminy A.

Retinopatia cukrzycowa (3 mln przypadków na rok 2019 według WHO) to kolejna choroba będąca przedmiotem zainteresowań badaczy z ICTER. Powodowana uszkodzeniem drobnych naczyń siatkówki oka, powstającym w odpowiedzi na długotrwały wzrost poziomu glukozy we krwi cukrzyka, objawia się poważnymi zaburzeniami widzenia. Nieostry obraz, mroczki, pogorszenie widzenia w nocy oraz postępująca utrata wzroku to konsekwencje zaburzeń krążenia krwi w naczyniach krwionośnych oka, wylewu krwi do siatkówki i ciała szklistego oraz odwarstwiania się siatkówki. Do diagnostyki retinopatii cukrzycowej, jak również wielu innych chorób oka i wad wzroku stosuje się powszechnie już tomografię OCT.

Wierzymy, że naukowcy z ICTER wynikami swojej codziennej pracy będą pomagać wielu ludziom na całym świecie. Zarówno tym cierpiącym na choroby oczu jak i tym, których wzrok pogarsza się w miarę upływu lat.

Autor: dr Magdalena Banach-Orłowska