04.02.2022 4 lutego to Światowy Dzień Walki z Rakiem. To okazja, żeby poprawić świadomość społeczeństwa na temat tej ciężkiej i trudnej do zwalczenia choroby dotykającej miliony ludzi na całym świecie.
Rak jest nazwą ogólną dla grupy nowotworów złośliwych wywodzących się z tkanki nabłonkowej, choć potocznie używana jest w odniesieniu do wszystkich nowotworów złośliwych, rozwijających się w różnych częściach ciała.
Jako jednostka naukowa, ICTER (ang. International Centre for Translational Eye Research, pl. Międzynarodowe Centrum Badań Oka) jest szczególnie zainteresowane nowotworami złośliwymi rozwijającymi się w obrębie narządu wzroku. Do najczęstszych należą: czerniak, chłoniak, rak płaskonabłonkowy, oraz dotykający dzieci – siatkówczak oka.
Czerniak zarówno oka jak i bardziej powszechny rozwijający się na skórze pochodzi z dzielących się szybko i w sposób niekontrolowany komórek barwnikowych – melanocytów. Czerniaki oka umiejscawiają się w różnych miejscach gałki ocznej, a także na powiekach.
Wśród czynników predysponujących do rozwoju nowotworu należą: jasny kolor oczu i skóry, obecność na skórze znamion o nieregularnych kształtach, nadużywanie kąpieli słonecznych w tym solariów, a także wiek (powyżej 50 r. ż.). Badania wielu zespołów naukowych nad genetycznymi uwarunkowaniamijednego z czerniaków oka, tzw. uveal melanoma (UM) wskazały na szereg genów, których mutacje prowadzą do rozwoju nowotworu. Wśród nich znajdują się geny: GNAQ, GNA11, PLCB4,CYSLTR2, BAP1, SF3B1, EIF1AX oraz ostatnio zidentyfikowany MBD4, których produkty białkowe zaangażowane są w wiele procesów biologicznych. Wcześnie zdiagnozowany nowotwór na początkowych stadiach wzrostu może być skutecznie leczony. Natomiast przerzuty z guza pierwotnego do innych części ciała, jakie odnotowuje się u około połowy chorych prowadzą do śmierci w 20-30% przypadków w ciągu 5 lat, a aż w 45% w ciągu 15 lat od diagnozy. To przerzuty stanowią największe wyzwanie w leczeniu nowotworów nie tylko narządu wzroku.
W leczeniu czerniaka lekarze wspomagają się radioterapią, zabiegami laserowymi oraz operacjami chirurgicznymi mającymi na celu usunięcie nowotworu z zachowaniem oka. Opisane są też przypadki dające nadzieję na sukces w leczeniu UM z wykorzystaniem inhibitorów PD1 – preparatów stosowanych w obiecującej i stosunkowo nowej terapii celującej w punk kontrolujący programowaną śmierć komórki. Poza wspomnianą terapią testowane są inne rozwiązania będące w różnych fazach badań klinicznych. Poza immunoterapią, badane są potencjalne leki w ramach tzw. terapii celowanej (wymierzonej np. w konkretny enzym działający w komórce), terapii epigenetycznej (wymierzonej w białka modyfikujące DNA), czy leczenia specyficznego dla wątroby, będącej głównym narządem, w którym rozwijają się przerzuty czerniaka oka. Poszukiwania skutecznych leków nie ustają, wiele badań zakończyło się porażką, wiele z nich wciąż daje nadzieje, a kolejne są w początkowych fazach i rekrutacje ochotników trwają.
Podobnie rzecz się ma z mniej popularnym chłoniakiem wewnątrzgałkowym oka. Pierwotny chłoniak wewnątrzgałkowy jest „odmianą” chłoniaka centralnego układu nerwowego, podczas gdy wtórny chłoniak okarozwija się poza układem nerwowym i zajmuje oko w wyniku przerzutowania. Etiologia chłoniaka pierwotnego jest wciąż tajemnicza. Uważa się, że rozwój nowotworu wewnątrz oka jest następstwem “zwabienia” odpowiednich komórek krążących w naczyniówce oka do nabłonka barwnikowego siatkówki poprzez obecne w nim chemoatraktanty takie jak BLC (ang. B-lymphocyte chemoattractant), czy SDF-1 (ang. stromal cell-derived factor-1). Większość chłoniaków pierwotnych oka powstaje z limfocytów B, a jedynie nieliczne z limfocytów T. Według innej teorii – proponowanej dla chorych z upośledzonym układem immunologicznym np. z AIDS, czynniki infekcyjne takie wirus EPV (ang. Epstein-Barr virus) powodują niekontrolowaną proliferację limfocytów B pod nieobecność supresorowych limfocytów T.
Przy obrazowaniu chłoniaka, czy siatkówczaka oka (opisanego poniżej), wykorzystuje się wiele metod, w tym opracowaną przez założyciela ICTER metodę OCT (ang. Optical coherence tomography).
W leczeniu chłoniaka wykorzystuje się zarówno rozwiązania o działaniu miejscowym – nastrzykiwanie oka lekami (Methotrexate, Rituximab) radioterapię, czy witrektomię (operację przeprowadzaną w tylnym odcinku gałki ocznej, na ciele szklistym i siatkówce), jak również rozwiązania systemowe. Obecnie stosuje się chemoterapię z użyciem pojedynczych leków oraz wersję kombinowaną, kiedy pacjent otrzymuje jednocześnie różne leki. Powszechnym staje się łączenie chemioterapii z naświetlaniem. Mimo dopuszczenia do kliniki kilku preparatów, wciąż opracowywane są nowe – bardziej skuteczne i bezpieczne.
Kolejnym przykładem nowotworu oka jest siatkówczak. Pacjenci to małe dzieci w wieku poniżej 5 roku życia, u których nowotwór rozwija się w siatkówce jednego bądź obu oczu. Wcześnie zdiagnozowany i odpowiednio leczony daje szanse na pełne wyleczenie. Szacuje się, że za 40% przypadków odpowiadają czynniki genetyczne – odziedziczone lub nabyte wskutek mutacji somatycznych. Geny, których mutacje prowadzą do rozwoju nowotworu to m. in.: RB1, BCOR, MDM4, KIF14, MYCN, DEK, E2F3, CDH11 czy RBL2, które kodują białka zaangażowane w różne procesy biologiczne. Ponadto zmiany w metylacji niektórych genów (np. SYK) oraz rozregulowany poziom pewnych mikro RNA (klaster miR-17~92 imiR-106b~25) są przyczyną rozwoju siatkówczaka. Sposób leczeniasiatkówczaka zależy od wielkości guza. W przypadku małych rozmiarów stosuje się krioterapię lub laserową fotokoagulację, czy termoterapię. Większe nowotwory leczone są z wykorzystaniem brachy- i radioterapii, chemioterapii ogólnej lub podawanej miejscowo, oraz w skrajnych przypadkach, gdy guz osiąga znaczne rozmiary, chirurgicznie (przez usuniecie całego oka). Nieleczony siatkówczak może się rozrastać i dawać przerzuty do węzłów chłonnych, kości, szpiku oraz centralnego układu nerwowego. Ponadto w przypadku chorych obciążonych genetycznie – z mutacją w genie RB1, istnieje zwiększone ryzyko rozwinięcia innych guzów pierwotnych. W późniejszym wieku u takich osób może rozwinąć się rak kości, płuc, pęcherza moczowego czy czerniak.
Rak płaskonabłonkowym rozwijający się w różnych częściach ludzkiego oka – najczęściej na powierzchni gałki ocznej jest mniej inwazyjny od omówionych powyżej nowotworów i zwykle nie daje przerzutów do innych organów. Nieleczony może rozprzestrzenić się w obrębie oka i doprowadzić do jego utraty.
W walce z nowotworami oka ważne jest szybkie ich wykrycie oraz zastosowanie odpowiednich środków leczenia, które dzięki osiągnieciom nauki wciąż są udoskonalane. Dla naukowców ICTER to jeden z ważniejszych celów.
Autor: Dr Magdalena Banach-Orłowska
Źródła:
https://www.zwrotnikraka.pl/swiatowy-dzien-walki-z-rakiem/
https://www.nhs.uk/conditions/eye-cancer/
https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/eye-cancer/treatment/decisions
https://academic.oup.com/jnci/article/113/1/80/5814932?login=false
https://www.nature.com/articles/s41467-018-04322-5
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5824910/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK576390/#article-140272.s2
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7774148/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6034991/
